Categorie: Uncategorized

Een andere oude organisatie naast het Genootschap (1769) en de Teeken Akademie (1778) is sociëteit De Vergenoeging (1795). Hoe verhielden die twee laatsten zich eigenlijk tot elkaar? Ik heb de ledenlijsten van wat vanaf 1804 De Vergenoeging ging heten uit de jaren 1795/1796 en 1798/1799 (in het Zeeuws Archief in het archief van De Vergenoeging) gelegd naast de ‘Namen der heeren en vrouwen honoraire leden’ zoals deze zijn afgedrukt in de Redevoering by gelegenheid van de vyf- en twintigste Algemeene Vergadering … van het Teeken-Academie der stad Middelburg door Christiaan Herklots uit 1803

In de jaren 1795/1796 kende de Volkssociëteit, de voorloper van De Vergenoeging, twee categorieën leden: zij die jaarlijks 3 gulden (= 60 stuivers) inlegden en zij die voor 30 stuivers bij de bijeenkomsten mochten aanschuiven; overtuigde patriotten die een nieuwe, democratischere staatsinrichting nastreefden. Nu zitten er dan wel niet zoveel jaren tussen de twee peildata 1795/1796 en 1803, politiek gezien leek 1796 bepaald niet meer op 1803. Na 1798 waren de revolutionaire kantjes wel van het nieuwe bestel af. De fanatieke aanhangers van de revolutie moesten teleurgesteld toezien hoe gematigde krachten de overhand kregen en oude, vertrouwde gezichten van voor 1795 weer openbare functies kregen.

Dat blijkt ook wel uit de overeenkomsten in leden. Van de 149 3 gulden leden in 1795/1796 staat er met zekerheid maar 1 tussen de 124 honoraire (subsidiërende) leden van de Teeken Akademie in 1803: Huijbertus Berck, schilder van beroep. Mogelijk was Abraham Dillies dezelfde als A. Dillié wat het aantal op 2 zou brengen. Onder de 30 stuiver-leden treffen we alleen A. van Deinse aan als honorair lid van de academie in 1803. Aangezien hij in 1796 als student naar Leiden vertrekt, zal hij zeker niet predikant Anthonie van Deinse zijn die waarschijnlijk het honoraire lid was. Van de andere 188 namen staat er (ook) geen op de lijst van de Teeken Akademie.

Hoe anders is het gesteld met de overlapping tussen 1798/1799 en 1803. Huijbertus Berck is nog steeds lid van de sociëteit, net als ‘twijffelgeval’ Abraham Dillies (Dillien). De voorzitter (president) van de sociëteit J.A. Hicken zien we ook als honorair lid. Tekenleraar Thomas Gaal is zowel sociëteitsganger als honorair lid. Zijn collega Jacobus Perkois ging ook naar Het Groote Huis in de Lange Noordstraat waar de sociëteit toentertijd bijeen kwam, maar was in 1803 geen honorair lid, wat wel eens met zijn ‘losse levensstijl’ van doen kan hebben.

Adriaan van Solingen komt in beide lijsten voor en belichaamt de nieuwe verhoudingen. Afkomstig uit een gegoed doopsgezind milieu was deze arts nu ook in het openbare leven in Middelburg een man van statuur, die in de hoogste kringen gevraagd werd tot het toepassen van pokkenvaccinaties. Caspar van Citters kan dan gezien worden als een soort tegenpool. Hij was het revolutionaire buitenbeentje in de regentenfamilie, die de dienstbode van zijn vader huwde en publieke functies na 1795 bleef vervullen. 

Van de 367 leden van de sociëteit in 1799 zijn er 18 donateurs van de Teeken Akademie in 1803. Dat betekent in zo’n 15% van de donateurs, want dat waren er toen nog maar 124 waar er dat in 1778 nog 186 waren geweest. Wat vooral opvalt is dat niet zozeer de Teeken Akademie van ‘aanhang’ veranderde, maar veeleer de sociëteit die haar ‘vrijheid, gelijkheid en broederschaps-veren’ afschudde.

Arnold Wiggers

Rond 1 oktober 1928 werd in diverse kranten in Nederland stilgestaan bij de oprichting 150 jaar eerder van de Teeken Akademie. Gedoeld werd op de vergadering van een aantal heren die de stoot zou geven tot de eerste les op 2 november van dat jaar 1778. Inmiddels een sluimerend gezelschap. Met spijt haalt de Middelburgsche Courant de verkoop van een fraaie schilderijcollectie in 1902 aan. Dat had toch niet gehoeven, vond de krant. Eerder was wat van waarde was al verkocht (boeken bijvoorbeeld) of in bruikleen aan het Zeeuws Genootschap gegeven. In 1903 werd dat omgezet in een schenking, waarmee de spullen weg waren. 

Wat bleef was een kapitaaltje waar ook de opbrengst van de verkoop van het gebouw (1893) in de Lange St. Pieterstraat deel van uitmaakte. Een klein bestuur lette daar goed op. Nog niet eens de hele rente werd ingezet, waardoor het vermogen zelfs groeide. De Ambachtsschool en de Avondschool voor Nijverheidsonderwijs, min of meer voortzettingen van het tekenonderwijs voor aankomende ambachtslieden, kregen jaarlijkse subsidie. Voor het rechtdoen aan het kunstzinnige verleden was de subsidie aan het Kunstmuseum, waar door onenigheid over de besteding in 1925 een eind kwam. Af en toe was sprake van een speciale actie in het kader van kunstbevordering, zoals in 1924 ƒ 100 voor de dan 70-jarige oud-leerling de kunstschilder W.J. Schütz. 

Opmerkelijk in dit licht is de mededeling van mr. A. Meerkamp van Embden op de Algemene Ledenvergadering van het Zeeuws Genootschap in april 1928 dat een zeventiende-eeuws schilderij van Simon van Douw (Vlaming, in 1655-1656 werkzaam in Middelburg) in de collectie is opgenomen, aangekocht door de Teeken Akademie. Wat gebeurt er nu? De Teeken Akademie koopt kunst? Een cadeau in verband met het aanstaande jubileum?

Secretaris Meerkamp schreef geattendeerd te zijn op het schilderij door Frederik Schmidt Degener, toenmalig directeur van het Rijksmuseum. Blijkbaar was het Genootschap wat minder bij kas om een bod uit te brengen, wat Meerkamp deed besluiten om de dirigerende leden van de Teeken Akademie eens te polsen wat daar mogelijk was. Nu was Meerkamp behalve Rijksarchivaris ook plaatsvervangend rechter, in feite een erebaan. De echte rechter was mr. G.A. baron toe Schwartzenberg van Hohenlansberg. Laat nu in deze jaren de rechter de voorzitter en de plaatsvervangend-rechter de secretaris zijn van de Teeken Akademie! De thesaurier zal zich snel hebben laten overtuigen en het werk werd (terug?) naar Zeeland gehaald. 

De gang van zaken is niet exact te reconstrueren door het ontbreken van bronnen, ook aan de kant van het Genootschap. Lijsten van na de oorlog verwijzen naar de niet meer aanwezige notulen van 20 maart 1924, maar dat zal een kopieerfout zijn: dat moet 1927 (aannemelijk) of zelfs 1928 zijn (de krant spreekt immers in april 1928 van ‘in de laatste weken verkregen’). Met het 150-jarige bestaan lijkt het allemaal niets van doen te hebben.

Jammer genoeg is het schilderij (destijds aangeduid als ‘Italiaans landschap’) in mei 1940 zwaar beschadigd geraakt. Het was uit veiligheidsoverwegingen overgebracht naar het magazijn van de Provinciale Bibliotheek, dat niet bestand bleek tegen dergelijk oorlogsgeweld. 

Arnold Wiggers

Bekend was het wel via een noot in ‘Om prijs en plaats’, het jubileumboek uit 2004: de Maatschappij tot het Nut van ’t Algemeen, departement Middelburg, heeft tientallen minvermogende jongens in staat gesteld de Teeken Akademie te bezoeken. De registers over de jaren 1826-1844 zijn bewaard gebleven. Volgens een aantekening was er in 1825 ook een aanmelding, dus zou er ook een oudere administratie kunnen hebben bestaan. Na 1844 moet er zeker een register bijgehouden zijn, maar dat is niet (apart) overgeleverd. Toen het archief in 1948 uiteindelijk in openbaar bezit kwam, was het met de staat ervan niet al te best gesteld. Maar goed: was het voor 1940 naar het stadhuis verplaatst, zou er nu helemaal niets meer van over zijn.

Het register getiteld ‘Naamlyst der Jongelingen aan het bestuur van de Teeken Academie voor gedragen tot het gratis bijwonen der Lessen’ bestaat uit een tweetal katernen met twee nummeringen. De eerste nummering loopt van 1 tot en met 29 en begint met de 19-jarige Johannes Cornelis van der Hell, die zich in oktober 1826 aanmeldde en eindigt met de eveneens 19-jarige Adriaan de Wagenmaker die dat deed in oktober 1831. Begrijpelijk dat dat in het najaar gebeurde, want de lessen werden van maandag- tot vrijdagavond van november tot maart gegeven. 

Het is vooralsnog onduidelijk hoe de procedure van voordracht verliep. Lag het initiatief bij de adspirant-leerlingen (of hun verzorgers) of bij het Nut? En welke criteria werden aangelegd om te bepalen of iemand in aanmerking kwam voor ‘gratis lessen’. In elk geval vond het bestuur van het Nut het belangrijk te weten waar de genomineerde leerling op school was gegaan, bij wie hij een beroep leerde, wie de ouders waren en wat deze voor de kost deden. De inschrijving in de naamlijst gebeurde bij het eerste verzoek (voordracht), wat niet automatisch betekende dat de jongen aangenomen werd. Een enkele maal moest een voorgedragene een jaar wachten. In dit eerste register werd, naast de jaren van verzoeken en plaatsingen, onder meer ook aangetekend wanneer iemand een prijs kreeg. Voor de meesten zat dat er niet in, waardoor er over de hele periode tot 1844 tientallen namen van voorheen onbekende leerlingen aan de vergetelheid ontrukt zijn. Niet elke leerling volgde alle klassen en niet altijd bleven ze dat op kosten van het Nut doen. Regelmatig staat aangetekend ‘voor eigen rekening’. Of dat uit een gevoel van eigenwaarde of door aandrang van het bestuur kwam, blijft in het ongewisse. 

In 1835 besloot het bestuur van het Nut dat een aanvrager maximaal 5 maal recht had op ondersteuning. Had iemand dat aantal bereikt, werd hij uit het register geschrapt. Blijkbaar werd de administratie toen ook opnieuw opgezet. Wie toen nog recht had op een voordracht, kwam ook in het nieuwe katern terecht. 

Tussen 1825 en 1844 zijn in totaal 155 jongens tussen de 10 en 20 jaar aan de dirigerende leden van de Teeken Akademie voorgedragen, soms tot 11 per jaar. Ze zullen (bijna) allen een seizoen of meer lessen gevolgd hebben. Een prachtige bron waar ik nog eens op wil terugkomen.

Arnold Wiggers

‘Het was in de vergadering van 1 October 1778, ten huize van den Opperdirecteur Van der Mandere, dat de aanwezige heeren E.J. van der Mandere, L. Bomme, P. Ackermans, D. de Keyzer, J. Perkois, C. Kayser, Th. Gaal, J. Ooremans en P. Dam het besluit namen, het onlangs opgerichte Teeken-college in November van dat jaar te openen en de lessen tot Maart daaraanvolgende te laten duren’, zo begint Marie G.A. de Man haar artikel in het Archief van 1921 over de prijspenningen van de Teeken Akademie. 

Mej. De Man (1855-1944), zoals ze door het leven ging, had voor haar artikel de notulenboeken van de academie ingezien, waarvan de oudste drie delen op het stadhuis berustten. Zij meldde dat het eerste deel in oktober 1778 begint, dus mogelijk met het verslag van bovengenoemde vergadering. Na te zoeken is het niet, omdat deze bescheiden en ook het materiaal van daarna, aanwezig bij de toenmalige secretaris, in 1940 in rook is opgegaan.

Het Teeken-College, zoals de Teeken Akademie oorspronkelijk heette, is dan blijkbaar van voor oktober 1778. Welke data kunnen met zekerheid gegeven worden? Op 24 augustus 1803 hield secretaris Christiaan Herklots een redevoering bij het 25-jarig bestaan, waarin hij stilstond bij het ontstaan. Hij sprak -waarschijnlijk gloedvol- over enige liefhebbers en ‘Kunstgenoten’ ter beoefening van de ‘edele Tekenkunst’ die in 1777 bijeenkwamen. ‘En, zie hier! In eene eenvoudige Kamer den eersten grondslag gelegd; waarop naderhand eene Academie is gebouwd’. Wie deze heren waren en of de kamer zo eenvoudig was, is niet met zekerheid te zeggen, maar de door mej. De Man genoemde mannen hierboven kunnen hier goed aangeschoven geweest zijn.

Dat gezelschap richtte op 6 december 1777 een verzoekschrift aan het stadsbestuur om de Edelachtbare Heren te bewegen over te gaan tot het beschikbaar stellen van een ruimte waar in de wintermaanden de tekenkunst geoefend kon worden. Op 11 juli 1778 besluit het stadsbestuur om tot dat doel de bovenlokalen van het waaggebouw op de Balans in te laten richten. 

De initiatiefnemers reageren hierop door de ‘Oeffenplaats’ ook een leerschool te laten zijn waar naast het fraaie ook het nuttige onderwezen gaat worden, dus ook voor de aankomende handwerksman. Voortvarend werd een programma gedrukt waarop men als Honorair Lid (= begunstiger) kon intekenen en in een adem gingen de initiatiefnemers door met het opstellen van reglementen; een voor het bestuur en een voor de leerlingen. En daar ergens in de zomer of herfst van 1778 werd ‘een Genootschap opgericht tot voortzetting van Schilder-, Beeldhouw- en Bouwkunde onder de Zinspreuk: Vernuft en Vlyt’. 

Van start ging de academie met 70 tekenaren na een ‘Redevoering ter inwying’ door de toenmalige secretaris Leendert Bomme op ‘II. November MDCCLXXVIII’, wat abusievelijk nogal eens voor 11 november 1778 aangezien is. De opening was echt op maandagavond 2 november 1778, zo leert de Middelburgsche Courant van 4 november en ook Herklots. Laten we die datum als beginpunt beschouwen en op donderdag 2 november 2028 een grootse jubileumviering inluiden. 

Arnold Wiggers

Literatuur:

[C. Herklots], Redevoering by gelegenheid van de vyf- en twintigste algemeene vergadering met honoraire leden en uitdeeling der eerepryzen, van het Teeken-Academie der stad Middelburg; uitgesproken in het Musaeum Medioburgense op woensdag den 24 van oogstmaand 1803, Middelburg [1803]. M.G.A. de Man, De prijspenningen van de voormalige Teeken-Academie te Middelburg. In: Archief, uitgegeven door het Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, 1921.

Bijdrage in de studiekosten van Toon Pluijmers

In de twintigste eeuw heeft de Teeken Akademie een aantal jongeren in staat gesteld hun opleiding aan een academie te volgen. Na de Tweede Wereldoorlog waren dat onder anderen Antoine Mes, Hans Heeren en Wim Vaarzon Morel jr. Voor de oorlog kreeg Antoine Bernardus Pluijmers (1910-1967) een bijdrage in de studiekosten. 

Toon Pluijmers (ook Pluymers) is weliswaar een bekende bij de RKD, toch zullen weinigen zijn werk kennen. Eerst maar iets over zijn afkomst. Zijn vader Johannes Cornelis Pluijmers (1876-1954) was een pianostemmer en -handelaar met een zaak aan de Dam Zuidzijde, om precies te zijn G 93 (nu Dam 56). Hij huwde op 31 oktober 1902 met Johanna Jozina Hermanssen (1877-1938). Hun oudste zoontje overleed in 1903, het jaar van zijn geboorte, dan volgde Izaak Cornelis (1905) en tenslotte Anton of Toon. In 1933 adverteerde J.C. in de Middelburgsche Courant als Kunstatelier ‘Dam Z.z. Midd’, waar orgels geëtaleerd waren en grammofoonplaten tegen spotprijzen werden opgeruimd. 

Nog even door over vader Pluijmers. De concurrentie was aanzienlijk, dus adverteren was noodzakelijk. Ook na de catastrofe van 1940. Wie nu naar Dam 56 kijkt ziet dat het op de grens van oud- en nieuwbouw staat. Het pand zal niet onbeschadigd uit de vuurzee zijn gekomen. Voor Pluijmers reden om bij familie aan de Houttuinen zijn zaak per 21 juni 1940 voort te zetten. Overigens werd hij ook pianomaker genoemd, wat toch echt opgevat moet worden als reparateur. 

Toon Pluijmers volgde in 1927 schilderlessen bij Ger Jacobs in Vlissingen en slaagde in Den Haag in de zomer van 1930 voor de acte handtekenen in het lager onderwijs. Tussen 1932 en 1936 bezocht hij het Rijksinstituut voor Teekenleeraren in Amsterdam. Volgens een biografie op internet ondersteunde de gemeente op voorwaarde dat hij als afgestudeerd kunstenaar geen beroep op de gemeentekas zou doen. Mooi verhaal, maar onwaarschijnlijk. Het was de Teeken Akademie die hem financieel ondersteunde. Zijn vader deed een duit in het zakje door onderaan een advertentie in 1933 te laten weten dat bij hem ook ‘kleine schilderstukjes van Anton Pluymers’ te koop waren. Zijn (schilder)opleiding zou hij tussen 1936-1939 op de Academie in Antwerpen afsluiten. 

In 1938 vestigde hij zich definitief in Amsterdam, zonder Zeeland te vergeten. Zo haalde hij er (Vlissingen) in 1942 zijn bruid, de verpleegster Joanna Maria Willemse. In de oorlogsjaren was hij actief als stempelvervalser voor het Verzet in Amsterdam. Na de oorlog was hij in elk geval in juni 1947 in Zeeland. De PZC berichtte dat Pluijmers etsen van de werf en fabriekshallen van De Schelde had gemaakt die hij bij kledingmagazijn Corlas in de Walstraat in Vlissingen tentoonstelde. In die expositie waren ook etsen van de landingsplaatsen van de Geallieerden van wat oudere datum. Tot aan zijn dood heeft hij in Amsterdam tekenles gegeven en was hij lid van verschillende kunstenaarsverenigingen. 

Naast etsen zijn er tekeningen, aquarellen en schilderijen van hem bekend, een enkele keer ook van een Zeeuws landschap. Opvallend was de verkoop van meer dan tien gelijkgestemde werken in 2015 bij Kunstveiling.nl. die aantonen dat het met de waardering van de schilder Pluijmers niet best gesteld is …

Arnold Wiggers

Frederik Dikkenberg (1754-1809) de koekebakker in de Kromme Weele trouwde driemaal. Uit zijn tweede huwelijk (1784) met Jacoba van Meeten stamde Nicolaas Frederik, koekebakker in de Vlissingsestraat. Zijn derde huwelijk met de Zierikzeese Jozina Kijn (1794) maakte hem onder anderen vader van Pieter (1797- 1874), koekebakker in de Korte Noordstraat. Op 29 november 1821 liet deze in de Middelburgsche Courant weten dat hij verhuisde naar de Kromme Weele, ‘in de koekebakkerij door zijne voorouders bewoond’. De Zeeuwsche Koekbakkerij in de Kromme Weele zou zich later beroepen op een ouderdom die terugging tot 1741, doch is waarschijnlijk niet door de familie Dikkenberg opgericht, want Frederik kocht in 1782 en in 1800 van anderen panden in de Kromme Weele. 

Pieter had met Maria de Cloedt een zoon, Frederik (1819-1891), die naast de zaak van zijn vader in de Kromme Weele een eigen koekenbakkerij had. De familie had er immers twee panden. Vader Pieter deed zijn zaak per 1 oktober 1856 over aan de in Sluis geboren Guillaume Henri oftewel Willem Hendrik Bal (1813-1887) en per 1 januari 1859 deed zoon Frederik hetzelfde. De zaak van W.H. Bal besloeg twee naast elkaar gelegen panden, nu 4 en 6. Frederik stond vervolgens als particulier te boek, wat wil zeggen dat hij rentenierde. Maatschappelijk gezien lijken deze Dikkenbergen, ook door de huwelijken van zusters, een treetje geklommen te zijn. De band tussen beide families werd door het huwelijk van Frederik met de weduwe Sijbilla Wilhelmina Hendrika Bal, de zus van Willem Hendrik, in datzelfde jaar 1859 nog eens aangehaald. Sijbilla (1811-1863) was bij haar tweede huwelijk niet meer de jongste: ze was 47 en daarmee 7 jaar ouder dan Frederik, die wel zijn eerste echtverbintenis aanging. Er zouden er nog 2 volgen. Uit de verbintenis met Jacoba Tannetta Geertruidea de Bakker kwamen 3 kinderen voort, waaronder een zoon die arts werd. Zijn huwelijk op z’n oude dag (1889) met Johanna Verhage uit Westkapelle werd een fiasco en eindigde in een scheiding van tafel en bed.

Willem Gerardinus Bal (1842-1917) de zoon van Willem Hendrik Bal en Jacoba Johanna Pervoost was sterk geïnteresseerd in antiquiteiten. Zijn zoon Willem Hendrik Bal (1880-1962) zou tot ver over de landsgrenzen naam maken als antiquair. Hij was vooral een porseleindeskundige met in de Kromme Weele in de voormalige Zeeuwsche Koekbakkerij anno 1741 een fantastische verzameling die tegenwoordig in het Zeeuws Museum te zien is.

Hendrik Hermanus Roelse (1832-1872) zou de eerste permanent gevestigde fotograaf van Middelburg worden. Voor het zover was werd hij in 1849 en in 1851 door de Teeken Akademie onderscheiden in de hoogste klassen naar pleister. Kort daarop begon hij zich te verdiepen in het daguerreotyperen en vestigde in het familiepand Dam Zuidzijde G 92 (nu 54) zijn fotografisch atelier. In het begin zal hij vooral daguerreotypieën gemaakt hebben, een techniek waarbij de belichte plaat de ‘foto’ was en er geen afdrukken gemaakt konden worden. De techniek schreed voort en Roelse ging met zijn tijd mee. Tussen 1856 en 1860 werden de lezers van de Middelburgsche Courant warm gemaakt voor zijn opnamen van monumenten, taferelen uit het dagelijks leven en academische figuren, die als toegestaan naakt beschouwd konden worden. 

In de collectie van de ZB zitten opnamen van twee daguerreotypieën van de Zeeuwsche Koekbakkerij, gemaakt door Roelse. Ze worden gedateerd op ca. 1863, maar zouden ook wat ouder kunnen zijn. Het zal naar de huidige stand van techniek nog wel even onduidelijk blijven of we hier naar de mannen van koekebakker  Dikkenberg of Bal kijken.

Arnold Wiggers
Voor Roelse zie verder: A. Verburg en J. van Bennekom, In Zeeuws licht gevangen. Fotografie in Middelburg 1842-1870,(Middelburg, Zeeuwse Katernen, 1994)

Een ding is zeker: Fred(e)rik was tussen 1800 en 1900 de meest voorkomende mannelijke voornaam in de familie Dikkenberg. Wat beroepskeuze betreft was er ook een duidelijke voorkeur: ‘koekebakker’. Begonnen was het allemaal met Frederik Dikkenberg (ca. 1754-1809), afkomstig uit Den Haag en koekenbakker in de Kromme Weele. Een eerbaar beroep, waar een opleiding aan de Teeken Akademie op het eerste oog niet veel voordeel bood.

Nee, dan Abraham Nicolaas Dikkenberg (1834-1872), die het in de hoogste klassen tekenen tussen 1849 en 1854 driemaal tot primus schopte. Met die onderscheidingen op zak verhuisde hij -behorend tot de Christelijk Afgescheidenen, zo noteerde de ambtenaar- naar Vlissingen in dat laatste jaar om als eerste klas schilder bij de Marinewerf te gaan werken. In 1859 werd hij daar op eigen verzoek ontslagen. Hij zal bij een andere baas zijn gaan werken, want op 21 februari 1865 laat hij in de Middelburgsche Courant weten dat hij, ‘… sedert enige jaren het Schildersvak te Brussel uitgeoefend hebbende, … de Zaak van H.H. Poelemans & Zoon heeft overgenomen.’ Die ‘Schilders-Affaire’ bevond zich in de Korte Gortstraat van waaruit hij de zaken blijkbaar groots aanpakte. Hij begon met het zoeken naar 2 knechten en een leerling. 

Nog in hetzelfde jaar in augustus stierf zijn vader, Nicolaas Frederik, inderdaad een koekenbakker, na langdurig en smartelijk lijden. Zijn zaak in de Vlissingsestraat werd door de weduwe Maria Pieternella Siewert samen met de oudste zoon Johannes Jacobus voortgezet. In 1867 trok de weduwe zich uit de zaak terug. Over de andere koekenbakkerszaak van broer Pieter Dikkenberg later meer. 

Bij voortduring vroeg schilder Abraham Nicolaas in de krant om personeel, die bij hem vast werk konden vinden. In februari 1866 breidde hij zijn zaak uit met een handel in spiegel- en vensterglas uit België, waarna hij op 6 maart per advertentie laat weten op zoek te zijn naar maar liefst 10 knechten. Wie zijn klanten waren, is niet na te gaan. De stad Middelburg zal het niet geweest zijn. De verfklussen aan overheidsgebouwen gingen steeds zijn neus voorbij omdat hij duurder dan de concurrentie was, zo blijkt uit de openbare aanbestedingen. 

Wie zoekt op de naam Dikkenberg in de Middelburgsche Courant komt behalve de vele advertenties van de koekenbakkerszaken Dikkenberg waarin onder meer allerlei soorten sinterklaasgebak werden aanbevolen en de H.H.-landbouwers werden opgeroepen mutsaarts te verkopen èn het zoeken naar personeel door de schilder Abraham Nicolaas, advertenties van diverse dames Dikkenberg tegen, op zoek naar allerlei vrouwelijk personeel in het huishouden. De krant had er goede klanten aan.

Een bijzonder inkijkje in de samenleving biedt het rechtbankverslag in de krant van 7 januari 1866. Marinus (14) en Izaak (12) Timmerman hadden op 12 november in het koffiehuis van H.F. Geerts 2 halve kruikjes bier op naam van huisschilder A.N. Dikkenberg besteld, ‘die hiervan niets wist’. Na het bier te hebben uitgedronken verkochten de jongens de kruiken voor 6 cent. Oplichting en dat verdiende bestraft worden. Marinus werd 2 maanden vastgezet, wat de krant ook fors vond, maar verklaarbaar, omdat hij in oktober ook al voor oplichting was veroordeeld. Voor Izaak werd het 14 dagen brommen. Daarenboven moesten ze ieder ook nog een gulden betalen, wat ook niet niks was en bij in gebreke blijven zo maar een paar extra dagen in het cachot kon opleveren. 

(wordt vervolgd)

Arnold Wiggers

Fotoverslag van een geslaagd evenement. Christien van Driel, stadstekenaar-liefhebber heeft zaterdag 6 augustus een ochtend en een middag teken-enthousiastelingen praktisch ondersteund bij het in tekeningen brengen van de stad. Voor herhaling vatbaar.

Behalve dat ze broers waren hebben Jacobus en Johannes Mulder nog iets gemeen: een glanzende carrière op de Teeken Akademie. Hun vader Johannes Mulder, loodgietersknecht, was op 23 oktober 1823 met Maria Lucretia de Wijze getrouwd en het jaar erop werd Jacobus geboren. Na twee meisjes volgde Johannes in 1829. 

In het najaar van 1840 begon de zestienjarige Jacobus aan zijn avondklassen op de Teeken Akademie. Hij startte in de 5^e klas bouwkunde en dat zal in de nieuwe lokalen aan de Lange St. Pieterstraat zijn geweest. Immers met ingang van dat schooljaar zat de Teeken Akademie samen met de nieuw opgerichte Industrieschool in het Huis Goes schuin tegenover de Waalse Kerk. Jacobus was een goede leerling. Hij rondde de klas als primus af en de beste bleef hij tot en met de 1^e klas in 1845. Vervolgens werd hij in 1847 onderscheiden met de grote zilveren penning (medaille) vanwege de koning voor zijn prestaties in de bouwkunde.

Zijn broer Johannes begon in dat jaar aan zijn reeks prijzen. Hij werd primus in de 4^e klasse bouwkunde en herhaalde dat in de volgende jaren in de 3^e en 2^e klas. En toen vond hij in 1853 en 1854 iemand boven zich en moest hij genoegen nemen met een aanmoedigingsprijs en ‘lof’. Uiteindelijk werd hij in het jaar daarop dan toch primus in de eerste klas. Sterker, in 1857 was ook de allerhoogste onderscheiding voor bouwkunde zijn deel. 

Wat is er nu van de broers geworden? Was een dergelijke meermalen bekroonde studiegang de opmaat voor succes? Eerst maar eens terug naar de lijst met prijswinnaars in het jubileumboek. Daar staat dat Jacobus kleermaker werd. Dat zou toch wel erg kras zijn geweest na al die bouwkundestudie. Vermoedelijk is hij verward met een andere J. Mulder, want die waren er nogal. 1847 en 1848 waren economisch gezien rampjaren in Europa en velen zochten hun heil elders. Dus nog geen jaar nadat Jacobus de Teeken Akademie vaar wel zei, scheepte hij zich in voor de Verenigde Staten en keerde Nederland de rug toe. De reden? ‘Verbetering van bestaan’, zo noteerde de emigratieambtenaar. En zijn beroep op zijn uitreispapieren? Timmermansknecht. Of hij in zijn nieuwe vaderland succesvol is geweest, is niet bekend. Aan zijn vakmanschap zal het niet gelegen hebben.

Ook aan Johannes beroepsvaardigheid zal weinig ontbroken hebben. Hij zal mede door zijn afkomst niet in staat zijn geweest zich jong zelfstandig te vestigen en werd zodoende timmersmansknecht. Bij wie hij in dienst is geweest, is niet bekend. Voordat hij kon huwen of een zaak kon beginnen, sloeg het noodlot toe. Hij stierf 24 februari 1858 op 29-jarige leeftijd. Zijn vader deed aangifte samen met Johannes Melse een 25-jarige sleper en bekende van de overledene. 

Arnold Wiggers

In de zoektocht om leerlingen en docenten van de Teeken-Akademie nader te belichten zou Johannes Tieleman wel overgeslagen kunnen worden: Frederik Nagtglas heeft hem in zijn Levensberichten (Vierde aflevering 1893) al behoorlijk geportretteerd. Wat daar opvalt is dat de Teeken-Akademie in zijn verhaal niet voorkomt. En dat terwijl Johannes tussen 1824 en 1831 maar liefst 7 maal onderscheiden werd, in dat laatste jaar als primus van de afdeling bouwkunde. Dat maakt toch nieuwsgierig, zeker omdat hij volgens het jubileumboek Om prijs en plaats ook dirigerend-lid en mogelijk docent aan de academie zou zijn geweest.

Het lijkt erop dat Johannes, geboren in 1810, weliswaar goed in technisch tekenen was, maar geen zin had om echt in de voetsporen van zijn vader te treden. Dat was Gijsbert Tieleman, die op het Koorkerkhof een timmermanswerkplaats had die hem geen windeieren bracht. Binnen de hervormde gemeente bracht hij het tot ouderling. Zijn moeder Janna Dronkers kwam van Lillo. Uit een eerder huwelijk van Gijsbert met Anna Swartouw was een dochtertje Anna Maria geboren in 1804. 

Op de laatste dag van 1831 laat Gijsbert Tieleman weten dat met het nieuwe jaar zijn onderneming verder gaat als Tieleman & Zoon, met hem als Tieleman en Johannes als zoon. Dat is meteen de laatste keer dat we iets in de krant vernemen over timmerman Johannes. Hij bleek gefascineerd door wis- en sterrenkunde. Johan de Kanter Phz (1762-1841), lector bij het Natuurkundig Gezelschap, in Tielemans tijd net als de academie ook gehuisvest in het Museum Medioburgensis aan de Latijnse Schoolstraat, zag wat in de jonge timmermanszoon en onderwees hem. Vooral de maans- en zonsverduisteringen berekende en tekende Johannes. Het Zeeuws Genootschap bezit daar nog twee voorbeelden van. Over natuurkundige onderwerpen schreef hij volgens Nagtglas.ook in de Middelburgsche Courant, 

Johannes’ ambitie lag duidelijk niet bij het timmerbedrijf. Hij deed examen voor het ijkwezen en werd in 1835 tot arrondissements-ijker der maten en gewichten voor Walcheren benoemd. Die achtergrond maakte het ook logisch dat hij in 1840 tot de driekoppige directie van de toen opgerichte industrie-school behoorde. De school leidde handwerkslieden op en verzorgde lessen in reken-, meet- en werktuigbouwkunde. Mogelijk dat hij ook hier les gaf en niet op de in het zelfde pand gevestigde Teeken-Akademie. De grote man zowel op de academie als de industrieschool was in deze tijd jhr. J.C. Schorer van de Souburgen. 

Op 9 januari 1841 huwde Johannnes Tieleman Maria Martina Bal Snijders, dochter van Rijksadvocaat Jacobus Bal Snijders en Anna Adriana van der Plas, vermoedelijk een goede partij. 

Na het overlijden van De Kanter werd Johannes Tieleman in 1842 voorgedragen als zijn opvolger in het Natuurkundig Gezelschap. Dat verliep nogal pijnlijk, omdat meerdere academische leden een gepromoveerde lector wilden, wat Johannes niet was. Het eindigde met enerzijds de aanstelling van Johannes en anderzijds een uitloop van academische leden. Hoe dan ook: voor de zonsverduistering die op 8 juli 1842 plaatsvond schreef hij een kleine brochure ter verklaring die bij Van Benthem & Jutting (en elders) voor 25 cent te koop was. 

Ondertussen ging het met zijn gezondheid slecht. Hij had een tuberculeuze ontsteking aan zijn keel die keeltering werd genoemd. De zwangerschap van Martina Maria eindigde oktober 1843 met een doodgeboren dochtertje en nog voor het jaar om was overleed Johannes zelf, 33 jaar oud.

Het was dr. J.C. de Man die Nagtglas de volgende zin aanreikte: ‘Indien Tieleman een dragelijke gezondheid en tijd van leven had gehad, zou hij zeer zeker een sieraad van Zeeland zijn geworden’. 

Arnold Wiggers

Citaat uit: Brief J.C. de Man aan F. Nagtglas, 1890. (ZB, Handschriften KZGW 0631)